De VROM-raad meent dat ruimtelijke kwaliteit vaak ten onrechte een ‘enge’ interpretatie krijgt. Ruimtelijke kwaliteit zou gaan om het ‘mooie’, een extra verflaagje voor een gebouw of maatregelen voor inpassing van een snelweg. Ruimtelijke kwaliteit wordt snel afgedaan als ‘de kers op de taart’ waar men in deze economisch uitdagende tijd niet altijd geld voor over heeft. Op deze manier wordt ruimtelijke kwaliteit neergezet als tegengesteld belang van bijvoorbeeld de economie. En dat terwijl in de ogen van de VROM-raad een goed functionerend wegenstelsel en een effectieve economische (hoofd)structuur net zo goed tot ruimtelijke kwaliteit behoren.
Dat het kabinet een actualisatie en decentralisatie van het ruimtelijk beleid heeft aangekondigd, biedt volgens de raad uitgelezen mogelijkheden om op een integralere wijze aan ruimtelijke kwaliteit te werken. Onze internationale concurrentiepositie is gebaat bij een aantrekkelijke woonomgeving, bij veilige, gezonde en bereikbare werklandschappen, bij uitnodigende natuur van voldoende schaal en een goed aanbod van voorzieningen en recreatiemogelijkheden. Ook in het licht van de voorgenomen decentralisatie is dit van belang. Binnenkort gaan provincies aan de slag om nieuwe colleges te vormen. Zij moeten vervolgens nadenken over hun ruimtelijk beleid. Ruimtelijke kwaliteit is daar onlosmakelijk mee verbonden.
In het huidige proces van ruimtelijke ordening zijn er belemmeringen die de realisering van ruimtelijke kwaliteit bemoeilijken. Volgens de VROM-raad wordt dit in de basis veroorzaakt doordat ruimtelijke kwaliteit in de loop der tijd is losgezongen van inhoudelijke opgaven en de ordeningstaken van ruimtelijk beleid. Ruimtelijke kwaliteit is een leeg begrip geworden, dat in zichzelf onvoldoende sturing kan geven en dat geen structurele plek meer heeft in het afwegingsproces.
De oplossing ligt volgens de VROM-raad in een herstel van de koppeling van ruimtelijke kwaliteit aan een richtinggevende maatschappelijke opgave. Duurzame verstedelijking is zo’n leidend thema. Op tal van plekken in de maatschappij ziet de raad kiemen hiervoor ontstaan, met initiatieven van economische duurzaamheid, energieneutrale steden en de sociale stad. Daarnaast doet de raad een aantal aanbevelingen om de borging van ruimtelijke kwaliteit in het planproces te verbeteren. Een daarvan is een sterkere inzet van het instrument structuurvisie, als basis voor het vastleggen van ambities van ruimtelijke kwaliteit en het maken van keuzes. Nu met de voorgenomen verdere decentralisatie van de ruimtelijke ordening provincies meer verantwoordelijkheden krijgen is kwaliteitsborging op dat schaalniveau, bijvoorbeeld door verbetering van de kwaliteit van structuurvisies, des te belangrijker. Andere aanbevelingen richten zich op versterking van de kwaliteitstoetsing bij het onderling wegen van locaties en op het vermijden van overprogrammering. Daarnaast is het (h)erkennen van een opgave als ontwerpopgave voorwaarde voor ruimtelijke kwaliteit, naast opdrachtgeverschap, kennisontwikkeling en het inbouwen van waarborgen in de ruimtelijke kwaliteitsketen. Hierdoor wordt een voortdurende schakeling mogelijk tussen de ruimtelijke kwaliteitsambities zoals geformuleerd aan de start van het proces en de uiteindelijke uitvoeringsprojecten.